Stel dat je ’s nachts na het stappen naar huis loopt en vlak voordat je de sleutel in het slot steekt word je overvallen. De overvaller bedreigt je en schreeuwt dat je je telefoon moet afgeven. Jij raakt helemaal in paniek. Zo erg zelfs dat je een complete woedeaanval krijgt en het figuurlijke ‘licht’ uit gaat. Dertig seconden later kom je weer wat bij zinnen en vervolgens zie je wat je gedaan hebt. De overvaller ligt zwaargewond voor je. Blijkbaar heb je hem zeer zwaar toegetakeld. In het ziekenhuis overlijdt de overvaller diezelfde nacht nog. Een paar weken later word je aangehouden. Kun je dan ook een beroep doen op zelfverdediging?

In het Wetboek van Strafrecht kennen we twee typen zelfverdediging: noodweer en noodweerexces. Beiden zien op situaties waarin je jezelf moest verdedigen. Het verschil tussen noodweer en noodweerexces bestaat simpel gezegd uit het volgende: bij noodweer heb je je verdedigd in een noodweersituatie en ben je binnen de grenzen van proportionaliteit en subsidiariteit gebleven. Die laatste twee termen betekenen dat je niet veel te heftig hebt gereageerd en dat je op de minst ingrijpende manier hebt gehandeld. Ook is de vraag belangrijk of je niet kon vluchten. Bij noodweerexces voldoe je niet aan één van die laatste twee vereisten. Je mocht je bijvoorbeeld wel verdedigen, maar dat heb je op een te heftige manier gedaan. Een beetje zoals in bovengenoemd voorbeeld is omschreven.

Als je de grenzen van noodweer hebt overschreden kun je in sommige gevallen nog wel een beroep doen op noodweerexces. Noodweerexces kent wel een aantal andere vereisten. Naast dat er ook sprake moet zijn van een noodweersituatie, moet de overschrijding bijvoorbeeld ook het onmiddellijke gevolg zijn van een hevige ‘gemoedsbeweging’ die is veroorzaakt door de aanval. In makkelijke taal kan ik dat het beste samenvatten als: doordat je bent aangevallen, ben je zodanig angstig of boos geworden dat je daardoor veel te heftig hebt gereageerd. Je kon er als het ware niks aan doen dat je veel te ver bent gegaan in de zelfverdediging. Een situatie zoals ik in de inleiding omschreef zou daaronder kunnen vallen.

Eén van de bekendste uitspraken over noodweerexces is het zogenaamde Bijlmer noodweer-arrest. (zie: ECLI:NL:HR:1984:AC8567). In die zaak had verdachte haar twee aanvallers neergeschoten met een pistool. Dat pistool had ze omdat ze al eens eerder was overvallen. De rechters oordeelden toen dat de verdachte weliswaar disproportioneel had gereageerd door op de vitale lichaamsdelen van de overvallers te schieten - terwijl de overvallers zelf alleen mes bij zich hadden - maar dat kwam rechtsreeks door de hevige gemoedsbeweging die bij verdachte was veroorzaakt door de overval. Het beroep op noodweerexces slaagde daarom in dit geval wel.

Zoals je misschien wel begrijpt zal het in elke zaak sterk afhankelijk zijn van de feiten en omstandigheden of je inderdaad een geslaagd beroep op noodweer(exces) kunt doen. In ieder geval is het belangrijk om al vroeg in een strafzaak toe te werken naar een beroep op noodweer(exces). Een goede advocaat zal je daar ook op wijzen. Juist bij zaken over noodweer zal een rechter namelijk kritisch kijken of je verhaal wel geloofwaardig is. Was er echt sprake van een hevige gemoedsbeweging? Of zeg je dat alleen omdat je dat nu goed uitkomt en nadat je het hele dossier hebt bekeken? Direct een duidelijke en consistentie verklaring afleggen bij de politie is daarom in dit soort zaken vaak heel belangrijk. Als je zoiets meemaakt als wat ik in de inleiding omschreef, is het daarom fijn dat je vanaf het eerste verhoor bij de politie een advocaat naast je hebt die je erbij helpt om jouw verhaal zo duidelijk mogelijk op papier te krijgen. Daarin kan het verschil zitten tussen wél of geen gevangenisstraf.